Adrie's college: de talen van Noord-Europa

De niet-Scandinavische talen zijn het Fins en het Samisch. Het Fins wordt in Finland gesproken en in de grensgebieden in het noorden van Zweden en Noorwegen. Het Samisch wordt gesproken door de Samen die leven in het noordelijk deel van het Scandinavisch schiereiland en een kleine strook in het noordwesten van Rusland. De Samen noemen hun leefgebied Sápmi.

Woorden uit het Samisch kom je dikwijls tegen in namen voor bergen, plaatsen, meren e.d. Zo komt de naam van de grote mijnstad in Noord-Zweden, Kiruna, van het Samische woord Girun, dat alpensneeuwhoen betekent. En de naam van de hoogste berg in Zweden (2097 meter), Kebnekaise, is eveneens van Samische oorsprong.

Over de oorsprong van het Fins en het Samisch is niet veel bekend. Over de Scandinavische talen in historisch perspectief is meer te vertellen…

Men gaat ervan uit dat de personen die in Noord-Europa woonden en die met een ‘Scandinavische tongval’ praatten elkaar aan het begin van de Vikingperiode (± 800 na Christus) zonder al te veel problemen konden verstaan. Deze gemeenschappelijke Scandinavische taal wordt het Oudnoords genoemd, of Oud-IJslands omdat veel van de IJslandse sagaliteratuur uit die eerste periode op IJsland is opgeschreven. In de eeuwen na de Viking-periode heeft zich een ontwikkeling doorgezet. Waarbij de verschillende varianten van die oorspronkelijke Scandinavische taal zich uiteindelijk hebben ontwikkeld tot de vijf talen die op dit moment de Scandinavische taalgroep vormen: het Deens, het Zweeds, het Noors, het IJslands en het Faeröers.

Een interessant aspect in de ontwikkeling van één naar vijf talen is dat twee van de huidige vijf Scandinavische talen, het IJslands en het Faeröers, wat grammatica e.d. betreft zeer archaïsch zijn gebleven. Dat betekent dat de huidige sprekers van die talen de teksten die zijn opgesteld in het Oud-IJslands (Oudnoords) veel gemakkelijker kunnen begrijpen dan de sprekers van het moderne Deens, Noors of Zweeds dat kunnen.

Een opvallend kenmerk van de Scandinavische talen is het feit dat het bepaald lidwoord, zowel in het enkelvoud als in het meervoud, aan het zelfstandig naamwoord gehecht wordt. Dit is niet uniek voor deze taalgroep, want er zijn op de wereld veel meer talen, die dit fenomeen kennen, bijvoorbeeld het Fins en het Roemeens. Maar het is wel even wennen, wanneer je, als West-Europeaan, begint met het leren van bijvoorbeeld het Zweeds en wanneer je merkt dat de vorm studenten niet de meervoudsvorm van dit zelfstandig naamwoord is, maar dat deze vorm ‘de student’ betekent. Een illustratief voorbeeld van het gebruik van het bepaald lidwoord meervoud is het Zweedse woord öarna (ö - ar - na) ‘de eilanden’, zoals in Kanarieöarna ‘de Canarische eilanden’. Of zoals in de officiële benaming van Nederland in het Zweeds Nederländerna (letterlijk: ‘De Nederlanden’).

Voor ons, Nederlanders en Vlamingen, zijn talen als Deens, Noors en Zweeds relatief gemakkelijk te leren. Een heel ander verhaal wordt het, als je IJslands (of Faeröers) wilt leren spreken. Niet alleen heeft het hedendaagse IJslands nog steeds ingewikkelde vervoegingen en verbuigingen, ook treedt daarbij vaak klinkerwisseling op. Een illustratief voorbeeld van hoe het in het IJslands kan gaan met klinkerwisseling is de naam Höfn, een stadje aan de IJslandse zuidkust. Als je op weg bent naar die stad gebruik je in het IJslands onder invloed van het voorzetsel til de tweede naamval en die is Hafnar! En voordat je er achter bent dat de naam Öskjuvatn iets te maken heeft met de vulkaan Askja dien je toch meer te begrijpen over hoe het werkt met klinkerwisseling in die IJslandse naam. Namelijk, Öskju- is de tweede naamval van Askja en in combinatie met -vatn betekent het woord ‘Askja-meer’ en is het de naam van het grote meer dat in het gebied van de Askja-caldera in het binnenland van IJsland ligt.

En ook voor het IJslands, als Scandinavische taal, geldt dat het bepaald lidwoord aan het zelfstandig naamwoord wordt gehecht. Zo komt de vorm mönnunum van het woord voor ‘man’ maður. Het is de derde naamval meervoud met bepaald lidwoord meervoud en klinkerwisseling!

Twee interessante begrippen in de Scandinavische talen zijn de zelfstandige naamwoorden voor ‘gebergte’ en ‘brede rivier’. Het Zweeds kent daarvoor de woorden fjäll respectievelijk älv. De Noorse en IJslandse woorden ervoor zijn fjell en elv respectievelijk fjall en fljót/á. Het woord fjäll (fjell en fjall), dat ‘berg’, ‘berggebied’ betekent, wordt alleen gebruikt in een Noord-Europese context. Alles wat geografisch boven een bepaalde hoogte ligt buiten dit deel van de wereld wordt aangeduid met het woord berg. Voor de woorden älv et cetera geldt eveneens dat zij alleen worden gebruikt voor namen van rivieren in Noord-Europa.

Het woord fjall herken je in de naam van de gletsjer Eyjafjallajökull, waar in 2010 de beruchte vulkaanuitbarsting plaatsvond die een tijd een deel van de wereld in zijn greep hield. Wanneer ik je vertel dat de eerste lettergreep in dat IJslandse woord de klemtoon heeft en dat dubbel -ll- uitgesproken wordt als [-dl-] weet je de naam nu voortaan vlekkeloos uit te spreken: [ei-ja-fjàd-la-jeu-kudl]!

Wanneer ik het dan toch over naamgeving heb… Op IJsland komen veel vogelsoorten voor die op of langs het water hun leefgebied hebben. Eén daarvan is een eendensoort die in het IJslands de naam straumönd draagt en die dikwijls waargenomen wordt in snelstromend water, waar hij zoekt naar voedsel. De IJslandse naam van deze soort verwijst daar ook naar en betekent ‘eend van snelstromend water’. De Zweedse naam voor deze eendensoort is strömand en heeft eveneens deze betekenis: ström is het Zweedse equivalent voor het IJslandse straum. Het bonte verenkleed van het mannetje is een mengeling van kastanjebruin en donkerblauw met her en der witte vlekken en strepen. De Nederlandse naam voor deze eendensoort is ‘harlekijneend’ - zie voor een foto mijn vorige blog - en verwijst naar het genoemde bonte verenkleed van het mannetje. Dat men niet voor ‘stroomeend’ heeft gekozen komt, denk ik, omdat het Nederlandse woord ‘stroom’ niet de lading dekt van het Zweedse en IJslandse ström respectievelijk straum, waar in de betekenis het aspect van ‘snelstromend water’ voor de sprekers van die talen duidelijk is. Opmerkelijk aan de andere kant is dat de naam voor deze eendensoort in het Noors harlekinand is!

Verder filosoferend over naamgeving van vogelsoorten is een andere vogel die langs snelstromende rivieren en watervallen te vinden is minstens even interessant. Deze vogel lijkt op een fors uitgevallen winterkoning. Hij komt niet voor op IJsland maar wel in berggebieden in de rest van Europa waaronder Scandinavië. Hij is bruin met een witte borst en heet in het Zweeds strömstare en in het Noors fossekall. De Nederlandse naam is ‘waterspreeuw’. Voor Scandinaviërs lijkt dus het feit dat deze vogel in de buurt van juist snelstromend water (ström) en watervallen (foss) leeft relevant te zijn en dat is in de naam terug te vinden. Dus reis je rond in de wilde natuur van Scandinavië en kom je bij kletterende watervallen, dan zie je deze actieve vogel misschien over het water scheren.

Wanneer je een nieuwe taal leert, zijn begroetingen de eerste woorden die aan bod komen. Wil je minimaal voorbereid zijn, wanneer je koers zet naar het noorden van Europa, onthoud dan de woorden Hei! (Noors), Hej! (Zweeds) en Bless! (IJslands) wanneer je ‘Hoi!’ of ‘Dag’ wilt zeggen!

En mocht je koers zetten naar IJsland: Góða ferð!